BM ıslahatına yönelik çalışmalar 1993’te Genel Şura bünyesinde açık iştirakli çalışma kümesi kurulmasıyla başladı. Küme, 2009’da Hükümetler Ortası Müzakere formatına dönüştürüldü.
BM üyelerinin ıslahat kapsamında hemfikir oldukları hususlar bulunurken farklı kümelerin, BMGK üye sayısı, daimi üyelik ve veto yetkisi hakkında görüş ayrılıkları bulunuyor.
BM sisteminde birtakım değişiklikleri öngören ıslahat çalışmaları ve bu çalışmaları gündeme getiren hükümetler ortası kümelerin teklifleri özetle şöyle:
BM ıslahatı güçlü bir süreç
BM Kaidesi’nin 108’inci unsuruna nazaran ıslahat için tasarının, BM Genel Konseyinde 3’te 2 oranında onay alması gerekiyor.
Ardından bu ıslahat tasarısının, ulusal meclislerde de kabul edilmesi gerekli. Bu ülkeler ortasında 5 daimi üyenin tamamının da bulunması kurallar ortasında. Daimi üyelerin ayrıyeten ret oyu kullansa dahi Genel Şura oturumuna katılması da gerekliliklerden birisi.
G4 kümesi üyeleri BMGK üyeliği istiyor
Brezilya, Almanya, Hindistan ve Japonya’nın oluşturduğu G4 kümesi da BM’de ıslahat yapılmasını isteyenler ortasında. Kümenin, Mart 2023’teki ortak açıklamasında, BMGK’deki koltuk sayısının 25 yahut 26’ya çıkarılması teklif edildi.
Grup, kendilerinin ortasında bulunduğu 6 ülkeye yeni daimi üyelik, 4 üyeye ise süreksiz üyelik talep ediyor.
BMGK’ye alınmaları durumunda, G4, yeni daimi üyelerin en az 15 yıl veto haklarından feragat etmesini öneriyor.
Afrika Kümesi, Afrika ülkeleri için BMGK’de daimi üyelik istiyor
54 üyeden oluşan Afrika Kümesi da 26 üyeli bir BMGK teklifinde bulunarak, 2’si daimi, 2’si süreksiz Afrika ülkesine 4 üyelik istiyor.
Grup, öteki daimi üyelerin 2’sinin Asya ülkelerinden, 1’er tane de Latin Amerika ve Batı Avrupa yahut “Diğer Devletler Grubu”ndan olmasını teklif ediyor.
Aynı vakitte, Asya’dan, Doğu Avrupa’dan ve Latin Amerika’dan yahut Karayipler’den 1’er ülke için süreksiz üyelik talebinde bulunuluyor.
Veto yetkisine karşı olan küme, bu yetki geçerliliğini koruduğu takdirde kendilerine de bu hakkın verilmesi gerektiğini savunuyor.
Çin ve Rusya, BMGK’deki Batı tahakkümünden rahatsız
Çin, BMGK’nin Kuzey ve Güney ortasında istikrarsız durumda olduğu savıyla, Asya, Afrika, Latin Amerika ve Arap ülkelerinin kurulda misyon almalarını istiyor.
Rusya da BMGK’de Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkelerinin dahil olacağı bir genişleme siyasetini dillendiriyor.
L.69 kümesi tüm bölgelere daimi üyelik verilmesini istiyor
Bir öbür küme olan L.69, Bolivya, Jamaika, Papua Yeni Gine üzere 32 ülkeden oluşuyor. Bu küme da BMGK’deki üye sayısının artmasından yana.
L.69, BM üyesi ülkelerin yaklaşık yüzde 20’sine tekabül eden gelişmekte olan küçük ada ülkelerine, dönüşümlü BMGK üyeliği talep ediyor.
Grup, BMGK’de Afrika, Asya, Latin Amerika, Karayipler, Batı Avrupa ile “Diğer Devletler Grubu” için de daimi üyelikleri savunuyor.
Arap Kümesi 5 ülkenin veto yetkisine bağlı kalınmasına karşı
BM’ye üye Arap ülkelerinin oluşturduğu Arap Kümesi da ıslahat tekliflerini destekliyor. BMGK’de genişleme durumunda Arap ülkelerine daimi üyelik verilmesini istiyor.
Grup, son 80 yılda Arap coğrafyasında yaşanan krizlerde BMGK’ye daimi üye 5 ülkenin vetosuna bağlı kalınmasına karşı çıkıyor.
Konsensüs İçin Birlik kümesi BMGK’yi 26 üyeye çıkarmayı öneriyor
Arjantin, İtalya, İspanya, Kanada, Meksika, Pakistan üzere ülkelerin üyesi olduğu, Çin ve Endonezya’nın gözlemci olarak yer aldığı “Konsensüs için Birlik (KiB)” kümesi da BMGK’de ıslahat daveti yapıyor.
Bu kümenin teklifine nazaran, BMGK’de üye sayısı 26’ya çıkarılarak, 5 daimi üyenin statüsü korunuyor. Kurulun 20 süreksiz üyesi ise 2 yıllığına Genel Şurada belirleniyor.
Geçici 20 üyenin 6’sının Afrika’dan, 5’inin Asya’dan, 4’ünün Latin Amerika ve Karayipler’den, 3’ünün Batı Avrupa’dan, 2’sinin ise Doğu Avrupa’dan seçilmesi öngörülüyor.
KiB ayrıyeten, kurulun süreksiz üyelerinin tekrar seçilebileceği bir sistemi desteklemeye hazır olduğunu açıkladı.
Hesap verilebilir BM için güçlü Genel Kurul
BMGK’de daimi üyeler, yaklaşık 1,5 milyarlık Müslüman nüfusu ya da 1,2 milyarlık Afrika ülkelerini temsil etmiyor. Dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 5’ini oluşturan Avrupa ise kurulda iki daimi üyeyle temsil hakkına sahip.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yazdığı “Daha Adil Bir Dünya Mümkün” kitabında tabir edilen görüşlere nazaran, Türkiye, BM’nin dünya barışı için işlerlik kazanması ismine eşitsizliğin önüne geçilmesini istiyor.
Reformla BM’nin hesap verebilir hale gelmesi de hedefleniyor. Erdoğan, kitabında bu mevzuya, “Krizler karşısında neden vaktinde harekete geçmediği konusunda BM hesap vermeli.” cümlesiyle değiniyor.
Güvenlik Kurulu yapısı, hesap verilebilirliğin de önüne geçerken bu durum da BM’deki adaletsizlik ve eşitsizliğin derinleşmesine neden oluyor.
Türkiye’ye nazaran BM’nin daha demokratik ve hesap verebilir hale gelmesi de Genel Konseyin güçlendirilmesinden geçiyor.
Kitaptaki teklifte Genel Konseyin güçlendirilmesi, daimi üyelik ve veto yetkisinin kaldırılması yer alıyor. BMGK’nin ise yürütme organı üzere hareket ederek yasama vazifesini yürüten Genel Konseyin aldığı kararları uygulaması isteniyor.
Güvenlik Kurulu ise bu ıslahat teklifine nazaran, üye ülkeler ortasından makul bir devir için seçilecek. Üyelerin veto hakkı olmayacak.
