ABD Lideri Joe Biden’ın başkanlık kararnamesiyle duyurduğu plana nazaran, Washington, ortalarında yarı iletkenler ve mikro-elektronik, kuantum bilgi teknolojileri ve belli yapay zeka sistemlerinin olduğu üç kritik teknoloji alanında Amerikan şirketlerinin teşebbüs sermayesi ve pay iştiraki yatırımlarına kısıtlama getirecek.
Biden, planı “ulusal acil durum” olarak nitelerken kısıtlamaların “endişe kaynağı ülkelerin askeri, istihbarat, gözetleme ve siber kapasiteler sağlayan hassas teknoloji ve eserleri geliştirmesinin yol açacağı tehditle başa çıkmayı amaçladığını” bildirdi.
Kararnamede, “endişe kaynağı ülke” olarak sadece Hong Kong ve Makau Özel İdari Bölgeleri ile birlikte Çin’in isminin anılması dikkati çekti.
Yeni kısıtlamalar, Amerikan şirketlerinin kelam konusu üç teknoloji alanında birleşme, satın alma, pay iştiraki, teşebbüs sermayesi ve başka tekniklerle Çinli şirketlere yatırım yapmasını engelleyecek.
Şirketler, ayrıyeten sıfırdan yahut ortak teşebbüsle bu kesimlere direkt yatırım yapamayacak, iştirake dönüşebilecek borç-finansmanı araçları sağlayamayacak.
“Yurt Dışı Yatırım Gözden Geçirme Kurulu” oluşturulacak
Öte yandan düzenlemeyle Amerikan şirketlerinin yurt dışına yatırımlarının denetlenmesi için bir gözden geçirme düzeneğinin kurulmasını öngörüyor. Bu kapsamda geçen yıl kabul edilen Çip ve Bilim Maddesi’nin birinci taslaklarında yer alan “Yurt Dışı Yatırım Gözden Geçirme Kurulu”nun hayata geçirilmesi bekleniyor.
Ulusal basında yer alan haberlere nazaran, ABD’li yetkililer, düzenlemeye ait yaptıkları bilgilendirmelerde, teşebbüs sermayesi ve pay paydaşlığı çeşidinden yatırımların uzmanlık paylaşımını gerektirdiğini, hassas teknolojilerin transferinin engellenebilmesi için bu cinsten yatırımların denetiminin gerekli olduğunu vurguladı.
Beyaz Saray’dan bir yetkili, düzenlemenin, “Amerikan sermayesinin, düşman yahut tasa kaynağı ülkelerin ulusal güvenlik teknolojileri geliştirmesine dayanak olmasını önlemeyi hedeflediğini” bildirdi.
Yetkili, bu alanlarda gözden geçirme düzeneği oluşturulmasının ABD’ye “ulusal güvenliğini korumak için yeni bir araç” sağlayacağı değerlendirmesinde bulundu.
“Çin’in bizim paramıza gereksinimi yok”
Bir diğer Beyaz Saray yetkilisi de Çin’e çip dalında getirilen ihracat denetimlerinin tek başına kâfi olmadığına, teknoloji transferinin asıl aracının yatırımlar olduğuna dikkati çekerek “Çin’in bizim paramıza muhtaçlığı yok. Net sermaye ihracatçısı bir ülke. Onlarda olmayan şey yordam bilgisi (know-how), bunun da aktarılması genelde muhakkak yatırım çeşitleriyle yakından bağlantılı.” dedi.
Yetkili, düzenlemenin ABD şirketlerinin Çin’deki halka açık şirketlerdeki pay hisseleri üzere mevcut “pasif yatırımlarını” etkilemeyeceğini vurguladı.
Washington idaresi, düzenleme için 45 günlük bir istişare süreci yürütme planlıyor. Bu süreçte kuralların uygunlaştırılması ve açıklığa kavuşturulması için ülke içindeki paydaşların ve müttefik ülkelerin görüşlerine başvurulacak.
Kararnamede kısıtlama bahisleri genel çizgileriyle söz edilirken ayrıntılarının nasıl şekilleneceğini merak konusu. Örneğin “belirli yapay zeka sistemlerine” yönelik yatırımlara getirilen kısıtlamada kelam konusu “belirli” teknolojilerin hangileri olduğu açık değil.
Yapay zeka alanında, “büyük model” ismi verilen ChatGPT gibisi üretken yapay zeka modellerinin gaye alınması olası. Washington idaresi, daha evvel ABD’li mikroçip üreticisi Nvidia’nın bu cins modellere işlemci ve bilgi depolama kapasitesi sağlayan ileri teknoloji A100 ve H100 çiplerinin Çin’e ihracatını yasaklamıştı.
“Yüksek çitli küçük bahçe”
Biden idaresinden Ticaret Bakanı Gina Raimondo ve Hazine Bakanı Janet Yellen üzere yetkililer daha evvel yaptıkları açıklamalarda, Çin ile ekonomik alakalara bütünüyle ziyan vermemek için hassas dallardaki yatırım ve ticaret kısıtlamalarının kapsamının dar ve gayeye yönelik tutulması gereğinin altını çizmişti.
Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanı Jake Sullivan da ABD’nin Çin’e yönelik teknolojik ve ekonomik kısıtlamalarının “ekonomik bağları koparmayı” değil “riskleri azaltmayı” hedeflediğini vurgulamıştı.
Amerikalı yetkililer, risklerden kelam edildiğinde, Çin’in askeri gücünün gelişmesi ve buna bağlı artan ulusal güvenlik tehdidinin yanı sıra, elektronik ve siber casusluk kapasitesinin ve etnik ve dini azınlıklara yönelik baskıları ve insan hakları ihlallerini ağırlaştırabilecek gözetleme ve takip teknolojilerinin geliştirilmesinin sakıncalarına dikkati çekiyor.
Washington, bir yandan riskleri bertaraf etmeye çalışırken Çin ile ekonomik alakaları büsbütün sekteye uğratabilecek yönelimlerden kaçınmaya çalışıyor.
Bir Beyaz Saray yetkilisi, düzenlemeye dair Çin’in Washington Büyükelçisi Şie Fıng’ı bilgilendirdiklerini, ABD idarenin sırf kritik teknolojileri içeren dar bir alanda güçlü muhafaza sağlamayı hedefleyen yaklaşımını “yüksek çitli küçük bahçe” benzetmesiyle açıkladıklarını aktardı.
Çin’den “ekonomik bağları koparma” tepkisi
Çinli yetkililer ise ABD’nin adımını “ekonomik bağları koparmaya” yönelik bir adım olarak kıymetlendirdi.
Çin’in Washington Büyükelçiliği Sözcüsü Liu Pıngyu, yaptığı açıklamada, yatırım kısıtlamalarının, Çinli şirketlerin ve Çin’de iş yapan ABD’li şirketlerin ve yatırımcıların çıkarlarına önemli ziyan vereceğini, iki ülke ortasında olağan ekonomik alakaları olumsuz etkileyeceğini savundu.
Sözcü Liu, “ABD tarafına kelamında durması, Lider Biden’ın Çin ile ekonomik bağları koparmamaya yönelik taahhüdüne uyması, Çin’in ekonomik kalkınmasını durdurmaya ve bastırmaya son vermesi daveti yapıyoruz.” sözlerini kullandı.
Çin Ticaret Bakanlığı da yaptığı yazılı açıklamada, ABD idaresinin kendi şirketlerinin yurt dışına yatırım yapmasına kısıtlamasının, “yatırım alanında riskleri azaltma mazeretiyle ekonomik bağları koparmaya, sanayi ve tedarik zincirlerini kesmeye yönelik bir eylem” olduğu görüşüne yer verdi.
Açıklamada, “Bu hareket, ABD’nin savunduğu adil rekabet ve piyasa iktisadı unsurlarından vahim bir sapmadır. Şirketlerin olağan iş kararlarını etkileyecek, memleketler arası ekonomik ve ticari sistemi bozacak, global sanayi ve tedarik zincirlerine önemli ziyan verecektir.” değerlendirmesi yapıldı.
Çip ve Bilim Maddesi’nin yıl dönümüne denk geldi
ABD’de geçen yıl kabul edilen Çip ve Bilim Maddesi’nin yıl dönümüne denk gelen kararname, Washington’ın çip kesiminde ihracat kısıtlamalarının akabinde yatırım denetimleriyle Çin’in bu alandaki teknolojik kabiliyetine set çekme niyetini bir sefer daha ortaya koydu.
ABD Kongresi 27-28 Temmuz 2022’de, yerli çip üretimine 280 milyar dolarlık teşvik öngören “Çip ve Bilim Yasası”nı kabul etmişti. Biden’ın 9 Ağustos 2022’de imzalayarak yürürlüğe soktuğu yasa, ülkede yarı iletken üretimini teşvik için 52 milyar dolarlık direkt takviyenin yanı sıra yeni kurulan fabrikalara dört yıllığına yüzde 25’lik vergi indirimi sağlanmasını içeriyordu.
Yasanın, teşviklerden yararlanmak isteyen şirketlere, Çin’deki üretim tesislerinin teknolojik kapasitesini geliştirmeme kaidesi getirmesi, Washington’ın Pekin’in bu alandaki tesirini sınırlama gayesine işaret ediyordu.
Öte yandan ABD Ticaret Bakanlığına bağlı Sanayi ve Güvenlik Ofisi (BIS), 7 Ekim’de Çinli üreticilerin ileri çip teknolojilerine erişimine yönelik kısıtlamalardan oluşan bir düzenlemeyi duyurmuştu.
Düzenlemeyle Amerikan şirketlerine çip üretimi için gereken gereç, makine ve donanımın Çin’e ihracatı için lisans kuralı getirilirken ortalarında Çin’in en büyük hafıza çipi üreticisi Yangtze Memory Technologies (YMTC) ile en büyük yarı iletken donanım üreticisi Naura Technology Group’un bulunduğu 31 şirket ve kurum İhracat Denetim Listesi’ne alınmıştı.
Bakanlık, 12 Aralık’ta ise ortalarında YMTC üzere yapay zeka çip sanayisinde faaliyet gösteren 21 şirketin olduğu 36 Çin şirketini ihracat yasağı listesine aldığını bildirmişti.
ABD’nin Çin’e yatırımları 5 yıldır düşüşte
ABD’nin Çin’e direkt yatırımları, “ticaret savaşı” olarak isimlendirilen, iki ülke ortasında 2018’de makul alanlarda gümrük tarifelerinin karşılıklı arttırılmasıyla başlayan ve teknoloji alanında engelleyici adımlarla devam eden süreçte azalma eğilimine girdi.
Uluslararası risk tahlil ve danışmanlık şirketi Rhodium Group’un bilgilerine nazaran, ABD’nin Çin’e direkt yatırımları, 2005-2018 yıllarında yılda ortalama 14 milyar dolarken 2018’den bu yana 10 milyar dolara geriledi. 2022’de 8,2 milyar dolar direkt yatırımlar, son 20 yılın en düşük düzeyine indi.
Amerikan şirketlerinin ve yatırımcılarının Çin’e teşebbüs sermayesi çeşidinden yatırımları, 2022’de 14,4 milyar dolar ile zirve nokrasına ulaşırken 2022’de 1,3 milyar dolara kadar düştü.
Analistler, Biden kararnamesinin şimdi başlangıç olduğunu, sermaye denetimlerinin ABD ile Çin ortasındaki ekonomik ve teknolojik rekabetin yeni cephesi haline geleceğini öngörüyor.
